Karbon Ayak İzi Yalanı

“Karbon ayak izi” kavramının petrol devi BP tarafından popülerleştirildiği iddia ediliyor. Analizler, iklim krizinin asıl sorumluluğunun bireylerde değil, dev şirketlerde olduğunu gösteriyor.

“Karbon Ayak İzinizi Azaltın” Propagandası: Suçlu Siz misiniz?

“Karbon ayak izinizi azaltın!”, “Daha yeşil bir dünya için…”, “Elektrikli araba kullanın, ampullerinizi değiştirin, daha az su harcayın…” Bu tür reklamları ve çağrıları her gün duyuyoruz, değil mi? Büyük şirketlerin sponsorluğunda hazırlanan bu kampanyalar, sanki iklim değişikliğinin yıkıcı etkilerini durdurmak tamamen bizim bireysel çabalarımıza bağlıymış gibi bir algı yaratıyor. Plastikleri geri dönüştürmemiz, uçak yerine trene binmemiz, hatta yürüdüğümüz adım sayısıyla karbon puanı toplamamız bekleniyor. Peki, gerçekten de bireysel tercihlerimizle iklim krizini durdurabilir miyiz? Yoksa bu, dikkatleri asıl sorumlulardan uzaklaştırmak için kurgulanmış büyük bir oyun mu?

İşin ilginç yanı, “karbon ayak izi” teriminin kökeni bir iklim bilimciye veya çevre aktivistine değil, dünyanın en büyük petrol şirketlerinden birine dayanıyor. Evet, yanlış duymadınız. Bu kavramı hayatımıza sokan ve popülerleştiren ana aktörlerden biri, bu yazıyı okuyan her birimizden yüz binlerce kat daha fazla karbon salan BP (British Petroleum). Nasıl, biraz aldatılmış hissettiniz mi? Gelin, bu absürt durumu ve arkasındaki gerçekleri biraz daha yakından inceleyelim.

Karbon Ayak İzi Nedir? Bireysel ve Kurumsal Ölçüm

Öncelikle kavramın kendisine bakalım. Karbon ayak izi, en basit tanımıyla bir kişi, kurum veya faaliyetin atmosfere saldığı sera gazlarının (başta karbondioksit ve metan olmak üzere) bir ölçüsüdür. Bu gazlar, gezegenimizin ısınmasına neden olan iklim değişikliğinin ana sorumlusudur.

• Bireysel Karbon Ayak İzi: Araba kullanmak gibi doğrudan sera gazı üreten eylemlerimizin yanı sıra, dolaylı etkilerimizi de kapsar. Örneğin, kullandığımız cep telefonunu şarj eden elektriğin üretimi sırasında veya yediğimiz gıdanın tarladan soframıza gelene kadarki süreçte salınan sera gazları da bizim bireysel ayak izimize dahil edilir. Evimizi nasıl ısıttığımız, hangi ampulü kullandığımız, ne kadar atık ürettiğimiz gibi onlarca faktör bu hesaplamaya katılır. (İsteyenler için çeşitli kurumların geliştirdiği online hesaplayıcılar mevcut.)
• Kurumsal/Devlet Karbon Ayak İzi: Şirketler ve devletler için bu hesaplama daha karmaşıktır ve genellikle üç kapsamda (Scope 1, 2, 3) yapılır:
  • Kapsam 1 (Scope 1): Doğrudan sahip olunan tesislerden ve araçlardan kaynaklanan emisyonlar.
  • Kapsam 2 (Scope 2): Satın alınan enerjinin (elektrik, ısıtma vb.) üretiminden kaynaklanan emisyonlar.
  • Kapsam 3 (Scope 3): Tedarik zincirinden, çalışanların ulaşımından, satılan ürünlerin kullanımından, atıklardan, iş gezilerinden, yatırımlardan kaynaklanan tüm dolaylı emisyonlar. Bu, genellikle en büyük paya sahip olan kapsamdır.

İnsan faaliyetleri sonucu her yıl atmosfere yaklaşık 37 milyar ton karbondioksit salınıyor ve bu birikim, gezegenimizin 1880’den bu yana ortalama 1.1 santigrat derece ısınmasına neden oldu. Bilimsel veriler, bu ısınmanın devam etmesi halinde gelecekte çok daha yıkıcı sonuçlarla karşılaşacağımızı gösteriyor.

BP’nin Oyunu: “Karbon Ayak İzi” Teriminin Popülerleşmesi

Peki, bu kadar önemli bir kavram nasıl oldu da bir petrol devinin pazarlama stratejisiyle hayatımıza girdi? “Çevresel ayak izi” terimi 1970’lerde ortaya atılsa da, “karbon ayak izi” spesifik olarak 1990’ların sonunda kullanılmaya başlandı ancak popüler değildi.

Terimi bugünkü yaygınlığına ulaştıran olay, 2005 yılında BP’nin başlattığı büyük reklam kampanyası oldu. Kampanyanın arkasındaki isim ise reklam devi Ogilvy & Mather idi. Bu ajans, American Express, IBM, Dove gibi dev markaların imajını inşa eden, viral kampanyalara imza atan bir güç merkeziydi.

BP’nin “Sizin karbon ayak iziniz ne kadar?” sloganıyla başlattığı kampanya, ustaca kurgulanmış bir algı yönetimi operasyonuydu:

1. İlk Reklamlar: Sokaktan çevrilmiş gibi gösterilen insanlara “karbon ayak izi” soruluyor, kimse bilmiyor. Reklamın sonunda, “Karbon ayak izimizi azaltmanın ilk yolu, onun ne olduğunu öğrenmektir” mesajı verilerek BP’ye ait bir karbon ayak izi hesaplama sitesine yönlendirme yapılıyor. Site kısa sürede yüz binlerce tıklama alıyor.
2. Sonraki Reklamlar: Konuyu bilenlerle bilmeyenler karışık gösteriliyor, insanların konuya aşina olmaya başladığı izlenimi veriliyor. “Hepimiz daha az salmak için daha çok şey yapabiliriz” mesajı tekrarlanıyor. Hatta bir karakter, “Yaşamımın, tükettiğim ürünlerden ötürü dünyaya yaptığı etkiden mi bahsediyorsunuz?” diyerek suçu bireysel tüketime yüklüyor.

Bu kampanyalar bir ürün tanıtımı değil, açıkça bir toplum mühendisliği çabasıydı. Amaç neydi?

“Yeşile Boyama” (Greenwashing): Sorumluluğu Bireye Yıkma Taktiği

Petrol devlerinin (sadece BP değil, Shell, Suudi Aramco, ExxonMobil gibi diğer devler de benzer taktikler uyguladı) bu kampanyalarla yaratmaya çalıştığı imaj şuydu: “Biz aslında çevreye o kadar da zarar vermiyoruz. Asıl sorun siz vatandaşların tüketim alışkanlıklarında. Biz sadece sizin ihtiyaçlarınızı karşılamak için birer aracıyız.”

Bu imajı güçlendirmek için BP, 2000 yılında logosunu bile değiştirdi. O meşhur kalkan armasını bırakıp, Yunan güneş tanrısı Helios’u andıran yeşil ve sarı renkli bir logoya geçti. “Petrol ve doğalgaz nerede, güneş nerede?” diye sormadan edemiyor insan. Birkaç yenilenebilir enerji projesi duyurarak, bir asırdır dünyaya verdikleri muazzam zararı ve BP’nin tek başına yılda yaklaşık 320 milyon ton (ortalama bir Türk vatandaşının 63 milyon katı!) olan karbon ayak izini unutturmaya çalıştılar.

Bu stratejiye “Greenwashing” (Yeşile Boyama) deniyor. Yani, çevreye zararlı faaliyetlerini gizlemek veya önemsiz göstermek için sahte bir çevre dostu imajı yaratma çabası. 2005’ten itibaren bireysel karbon ayak izi vurgusunun artmasının temel nedeni de buydu: İklim kriziyle ilgili spot ışıklarını kendi üzerlerinden çekip, sorumluluğu ve suçu bireylere, yani size ve bana yüklemek.

Rakamlar Yalan Söylemez: Asıl Sorumlu Kim?

Peki, rakamlar ne diyor? Gerçekten de iklim krizinin ana sorumlusu bireyler mi? Kesinlikle hayır.

• Kişi Başı Hesaplamanın Yanıltıcılığı: Size verilen “ortalama bir Türk’ün ayak izi 5.1 ton” gibi rakamlar, aslında Türkiye’nin tüm emisyonlarının (vatandaşlar + şirketler + devlet) nüfusa bölünmesiyle elde edilen yapay bir sayıdır. Bireyin gerçek etkisini görmek için şirketlerin ve devletin payını ayırmak gerekir.
• Şirketlerin ve Devletin Payı: Yapılan araştırmalar, kişi başına düşen karbon ayak izinin ortalama %55 kadarını şirketlerin, %10 kadarını ise devletlerin faaliyetlerinin oluşturduğunu gösteriyor. Geriye kalan %35’lik kısım ise bizim bireysel yaşantımızdan kaynaklanıyor. Yani ayak izimizin yarısından fazlasının sorumlusu aslında şirketler!
• Dev Şirketlerin Ezici Rolü: Küresel sayılar daha da çarpıcı:
  • Dünyanın toplam karbon ayak izinin yaklaşık %15’i (5.1 milyar ton) sadece petrol ve doğalgaz endüstrisi tarafından üretiliyor. Bu ürünlerin kullanımı da eklendiğinde, toplam sera gazı salımının %55’i petrol ve doğalgaz kaynaklı oluyor.
  • Dünyada 330 milyondan fazla şirket olmasına rağmen, sadece 100 şirket, son 30 yıldaki tüm karbon emisyonlarının %50 ila %60’ından tek başına sorumlu.
  • Daha yeni bir rapora göre, 2016-2022 yılları arasındaki tüm karbondioksit emisyonlarının %80’ini sadece 57 şirket (çoğunlukla fosil yakıt şirketleri) salmış. Geriye kalan %20’lik dilim ise dünyadaki tüm devletler ve milyarlarca insan tarafından paylaşılıyor.

Bu rakamlar karşısında, şirketlerin bireylere “ampulünü değiştir, dünyayı kurtar” demesi trajikomik değil mi?

Bireysel Çabanın Sınırları: Ayak İzini Sıfırlamak Mümkün Mü?

Elbette bireysel çabalar önemsiz değil. Daha yeşil tercihler yaparak bir fark yaratabiliriz. Ancak bu farkın, reklamların iddia ettiği kadar büyük olmadığını anlamak gerekiyor. Çünkü:

• Yaşamanın Bedeli: Nefes almak bile karbondioksit üretir. Ne kadar “yeşil” beslenirseniz beslenin, o gıdanın üretimi karbon salar. Oturduğunuz evin inşası, işe bisikletle bile gitseniz o bisikletin üretimi karbon ayak izi yaratır. Yani var olduğumuz sürece karbon salmak zorundayız. Ayak izimizi küçültebileceğimiz minimum bir seviye var.
• Minimal Ayak İzi: Hesaplamalara göre, en temel düzeyde hayatta kalan bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaşının yıllık 5.1 tonluk ortalama ayak izi, tüm çabalara rağmen en fazla 3-3.5 tona inebiliyor. Yani, hayatınızı tamamen buna adasanız bile ayak izinizi belki %30 azaltabilirsiniz.
• Şirket Etkisi vs. Birey Etkisi: BP gibi bir devin, ayak izinde sadece binde birlik (%0.1) bir azalmaya gitmesi, sizin o %30’luk azalmayı 200.000 yıl boyunca sürdürmenizle eşdeğer bir etki yaratıyor!
• Şirketler İçin Kolay Çözümler: Şirketlerin veya devletlerin alacağı basit kararların etkisi çok daha büyük olabiliyor. Örneğin, Yeni Zelanda’da yapılan bir kampanyayla insanların yürüme/bisiklete binme oranı %30 artırılmış, ancak toplam karbon ayak izindeki azalma sadece %1.6 olmuş. Oysa Ikea’nın kırılan parçaları ücretsiz değiştirme gibi basit bir politikası, evdeki ürünlerin ayak izini %45 düşürmüş. Boeing’in fabrikalarını yenilenebilir enerjiye geçirmesi üretim emisyonlarını %30 azaltmış.

Yani şirketler, hem sorunun büyük kısmını yaratıyor hem de çözümün en büyük anahtarını ellerinde tutuyorlar. Buna rağmen sorumluluğu bireylere yıkmaya çalışmaları, akademik çalışmalarla da doğrulanan bilinçli bir strateji.

Devletlerin Rolü ve Küresel Adaletsizlik

Peki ya devletler? Onların da bu denklemde büyük bir sorumluluğu var. Sadece kendi faaliyetleriyle değil, şirketler üzerinde sahip oldukları yaptırım gücüyle de iklim krizine müdahale edebilirler. Ancak çoğu zaman gereken adımları atmak yerine, şirketlerin yükü vatandaşlara yıkmasına göz yumuyorlar.

Dahası, bu konuda küresel bir adaletsizlik de söz konusu. Özellikle Batılı gelişmiş ülkeler, bugünkü refah seviyelerine büyük ölçüde Sanayi Devrimi’nden beri dünyayı pervasızca kirleterek ulaştılar. Şimdi ise daha yeni gelişmeye başlayan ülkelere dönüp, “Hayır kardeşim, biz saçtık ama siz saçmayın, dünyayı düşünün!” diyorlar. Bu ciddi bir ikiyüzlülük. Elbette her ülkenin sorumluluğu var ve gelişmekte olan ülkelerin temiz enerjiye yönelmesi harika olurdu. Ancak bu teknolojik ve ekonomik dönüşümün yükünü sadece onlara yıkmak gerçekçi değil. Eğer küresel bir işbirliği olacaksa, dünyanın nimetlerinden en çok faydalanmış olan gelişmiş ülkelerin, bu dönüşüm için gelişmekte olan ülkelere kat kat fazla destek olması şart. Ancak henüz böyle bir fedakarlığı yeterli seviyede göremiyoruz. Bu durum, insanların iklim krizi gibi bilimsel gerçeklere bile şüpheyle yaklaşmasına neden olabiliyor.

Son Söz

Karbon ayak izi kavramı, bilimsel olarak geçerli ve kullanışlı bir ölçüm aracı olabilir. Ancak dev şirketler tarafından sorumluluğu bireye yıkmak için bir silah olarak kullanıldığında tehlikeli bir hal alıyor. Evet, bireysel olarak daha bilinçli tercihler yapmalı, tüketimimizi azaltmalı, daha sürdürülebilir yaşamaya çalışmalıyız. Dünyaya karşı hepimizin bir sorumluluğu var.

Ancak unutmamalıyız ki, asıl büyük etkiyi yaratacak olanlar, sistemik değişiklikler ve bu değişiklikleri yapma gücüne sahip olan dev şirketler ile devletlerdir. Bireysel çabalarımızla yetinmeyip, bu büyük aktörlerden hesap sormak, şeffaflık talep etmek ve onları gerçek anlamda değişime zorlamak zorundayız. Birkaç ampul değiştirerek veya daha az araba kullanarak vicdanımızı rahatlatmamız, onların işine geliyor olabilir. Ama gerçek değişim, spot ışıklarını yeniden asıl sorumlulara çevirmekle başlayacak. Yaptığınız bireysel fedakarlıklar nedeniyle suçluluk duymayın, ama büyük resimdeki sorumluları da asla unutmayın.

Kaynakça

• Karbon Ayak İzi (Carbon Footprint) Hesaplamaları ve Metodolojileri
• BP (British Petroleum) Reklam Kampanyaları ve Kurumsal İletişim Stratejileri
• Ogilvy & Mather Reklam Ajansı Çalışmaları
• İklim Değişikliği ve Sera Gazı Emisyonları Raporları (Örn: IPCC Raporları, Carbon Majors Report)
• Yeşile Boyama (Greenwashing) Kavramı ve Örnekleri
• Şirketlerin Sosyal Sorumluluğu ve Sürdürülebilirlik Politikaları (Örn: Ikea, Boeing gibi şirketlerin raporları)
• İklim Adaleti ve Gelişmiş/Gelişmekte Olan Ülkeler Arasındaki Sorumluluk Paylaşımı

Views: 0