Bankalar Yoktan Para Yaratıp Sizi Nasıl Borçlandırıyor?

Modern para sisteminin bir illüzyon olduğu iddia ediliyor. Para borçla yaratılıyor, bankalar yoktan var ediyor. Peki bu sistem sürdürülebilir mi? İşte ekonomik çarkın iç yüzü.

Hayat mı, Görünmez Kölelik mi? Sistemin Sorgulanması

Her sabah uyan, işe git, para kazan, faturaları öde, biraz nefes al, sonra tekrar başa dön… Çoğumuz için hayatın özeti bu. Peki, bu gerçekten yaşamak mı, yoksa farkında olmadan içinde bulunduğumuz görünmez bir kölelik sistemi mi? Ya size, içinde yaşadığımız bu ekonomik sistemin, paranın kendisinin büyük ölçüde bir illüzyondan ibaret olduğunu söylesek? Paranın nasıl üretildiğini, bankaların nasıl çalıştığını anladığınızda, belki de hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. Eğer sistemin kurallarını gerçekten bilseydik, yine de bu şekilde yaşamaya devam eder miydik?

Takastan Değerli Metallere: Paranın Evrimi

Para, insanlık tarihi boyunca ticaretin temel taşı oldu. Ancak bugün cebimizde taşıdığımız kağıtlar veya ekranlarımızdaki dijital rakamların kökeni çok daha somut temellere dayanıyor. Binlerce yıl önce, insanlar ihtiyaçlarını karşılamak için doğrudan mal takası yapıyordu. Bir çiftçi elindeki buğdayı verip karşılığında bir zanaatkardan çömlek alıyordu. Ancak bu sistemin zorlukları vardı: Değerlerin eşleşmesi, malların bölünebilirliği, taşıma zorluğu gibi. Bir çömlekçinin, ihtiyacı olan tahılı alabilmesi için tam da o tahıl sahibinin istediği sayıda ve değerde çömleğe sahip olması gerekiyordu – bu her zaman mümkün olmuyordu.

Bu zorlukları aşmak için toplumlar zamanla daha pratik bir çözüm buldu: Altın ve gümüş gibi değerli metaller. Neden mi? Çünkü bu metaller nadirdi, dayanıklıydı, kolayca bölünebiliyordu, taşınabilirdi ve herkes tarafından değerli kabul ediliyordu. Böylece altın ve gümüş sikkeler, evrensel değişim araçları haline geldi ve ticareti büyük ölçüde kolaylaştırdı.

Kuyumcu Sertifikasından Banknota: Temsili Paranın Doğuşu

Ancak ticaret hacmi arttıkça ve insanlar daha büyük miktarlarda servet biriktirdikçe, yanlarında sürekli altın ve gümüş taşımak hem zahmetli hem de riskli hale geldi. İşte bu noktada, tarihin ilk bankacıları sayılabilecek kuyumcular devreye girdi. İnsanlar, değerli metallerini güvendikleri kuyumcuların sağlam kasalarına emanet etmeye başladılar. Karşılığında ise kuyumcudan, emanet ettikleri altını istedikleri zaman geri alabileceklerini gösteren yazılı sertifikalar aldılar.

Zamanla insanlar şunu fark etti: Bu sertifikalarla doğrudan alışveriş yapmak, her seferinde kuyumcuya gidip fiziksel altını almaktan çok daha kolaydı. Çünkü herkes, o sertifikanın kuyumcunun kasasındaki gerçek altınla desteklendiğini biliyor ve ona güveniyordu. Kuyumcular ise başka bir şeyi fark etti: İnsanlar sertifikalarla alışveriş yapıyor, ancak fiziksel altınlarını çok nadiren geri çekiyorlardı. Kasadaki altın büyük ölçüde sabit duruyordu.

Bu durum, bazı “uyanık” kuyumculara cazip bir fikir verdi: Kasalarındaki gerçek altın miktarından daha fazla sayıda sertifika basıp bunları borç olarak (faiz karşılığında) piyasaya sürmek. Nasılsa herkes aynı anda altınını çekmeye gelmeyecekti. İşte bu, modern bankacılığın ve “kısmi rezerv” sisteminin ilk adımıydı. Piyasada, fiziksel karşılığı kasada bulunandan daha fazla olan, temsili bir para dolaşıma girmiş oldu. Bu sertifikalar zamanla resmi “banknot”lara dönüştü.

Altın Standardı: Paranın Somut Karşılığı Olduğu Günler

Yüzyıllar boyunca, birçok ülkede “altın standardı” veya benzeri değerli metal standartları uygulandı. Bu sistemde devletler veya merkez bankaları, ancak ellerindeki altın veya gümüş rezervi kadar banknot basabiliyordu. Bastırılan her kağıt paranın teorik olarak kasada somut bir altın karşılığı vardı ve isteyen vatandaş parasını getirip altına çevirebilirdi. Bu sistem, paranın değerini korumada önemli bir rol oynuyordu, çünkü devletlerin keyfi olarak para basmasının önünde fiziksel bir engel vardı. Para, hala somut bir değere (altına) dayanıyordu.

1971 Nixon Şoku: Altın Standardının Sonu ve İtibari Para Dönemi

Ancak 20. yüzyılda yaşanan büyük savaşlar (özellikle I. ve II. Dünya Savaşları), ekonomik krizler (1929 Büyük Buhran gibi) ve devletlerin sürekli artan harcama ihtiyaçları, altın standardını bir engel olarak görmelerine neden oldu. Savaşları finanse etmek, ekonomiyi canlandırmak veya sosyal programları desteklemek için daha fazla paraya ihtiyaç duyan devletler, altın rezervleriyle sınırlı kalmak istemiyorlardı.

Bu sürecin dönüm noktası, 15 Ağustos 1971’de yaşandı. O zamanki ABD Başkanı Richard Nixon, Vietnam Savaşı’nın artan maliyeti ve diğer ülkelerin dolar karşılığında ABD altın rezervlerini talep etmesiyle oluşan baskı altında, ABD dolarının altınla olan doğrudan dönüştürülebilirliğini tek taraflı olarak askıya aldığını açıkladı. Bu karar, Bretton Woods sisteminin ve dolayısıyla küresel altın standardının fiilen sonu anlamına geliyordu.

Bu tarihten itibaren dünya, “itibari para” (fiat money) sistemine geçti. İtibari para, altın veya gümüş gibi herhangi bir fiziksel varlığa dayanmayan, değerini tamamen onu çıkaran devletin otoritesinden, yasal zorunluluktan ve toplumun ona olan güveninden alan paradır. Artık devletler ve merkez bankaları, altın rezervlerine bağlı kalmadan, teorik olarak “sınırsız” miktarda para basma yetkisine sahip oldular.

Sınırsız Para Basımı: Peki Değer Nerede?

Altın standardının kalkmasıyla ortaya çıkan en büyük soru şuydu: Eğer para, hiçbir somut karşılığı olmadan, sadece bir otoritenin kararıyla sınırsızca basılabiliyorsa, onun gerçek değeri nedir? Bu yeni sistem, devletlere ve merkez bankalarına büyük bir esneklik sağlarken, aynı zamanda paranın değerinin sürekli aşınması riskini de beraberinde getirdi.

Tarih, kontrolsüz para basımının acı sonuçlarıyla dolu. Yakın tarihten iki çarpıcı örnek:

• Zimbabwe: 2000’li yıllarda hükümet, derinleşen ekonomik krizi aşmak için durmaksızın para bastı. Sonuç, hiperenflasyon oldu. Enflasyon o kadar korkunç boyutlara ulaştı ki, insanlar bir somun ekmek alabilmek için çuvallarla para taşımak zorunda kaldılar. Sonunda Zimbabve doları tamamen değersizleşti ve halk, ABD doları gibi yabancı para birimlerini kullanmaya başladı.
• Venezuela: 2010’larda benzer bir senaryo yaşandı. Hükümet bütçe açıklarını kapatmak için sürekli para basmaya devam etti. 2018’de yıllık enflasyon oranı milyonlarla ifade ediliyordu. Marketlerdeki fiyatlar gün içinde, hatta saatler içinde değişiyor, insanlar temel gıda maddelerine bile ulaşmakta zorlanıyordu. Halkın büyük bir kısmı ABD dolarına veya kripto paralara yönelmek zorunda kaldı.

Bu örnekler, itibari para sisteminin en büyük riskini gözler önüne seriyor: Kontrolsüz para basımı, paranın hızla değer kaybetmesine, insanların alım gücünün ve birikimlerinin yok olmasına ve tam bir ekonomik kaosa yol açabiliyor. Peki, günümüzdeki büyük ekonomiler bu riskten muaf mı? Pek sayılmaz. Özellikle 2008 küresel finansal krizi ve 2020 Covid-19 pandemisi sonrasında ABD Merkez Bankası (FED), Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve diğer büyük merkez bankaları, ekonomileri “canlandırmak” adına trilyonlarca dolar ve euroyu piyasaya sürdüler. Bu “parasal genişleme” politikaları, kısa vadede piyasaları rahatlatmış gibi görünse de, uzun vadede yüksek enflasyonun temel nedenlerinden biri haline geldi.

Modern Para Yaratımı: Devlet Borçları ve Merkez Bankaları

Çoğu insan, devletlerin para ihtiyacını sadece vergi toplayarak veya doğrudan banknot basarak karşıladığını düşünür. Ancak modern ekonomide para yaratmanın ana mekanizması çok daha farklı işliyor: Borçlanma.

Devletlerin harcamaları (savunma, eğitim, sağlık, altyapı vb.) genellikle vergi gelirlerini aşar. Bu bütçe açığını kapatmak için devletler borçlanır. Ancak bu, bizim bankadan kredi çekmemiz gibi değildir. Devletler, “tahvil” veya “bono” adı verilen borç senetleri ihraç ederler. Bu senetler, devletin yatırımcılara (bireyler, şirketler, emeklilik fonları, bankalar ve hatta diğer ülkeler) yaptığı bir tekliftir: “Bugün bana bu senet karşılığında borç verin, ben de size belirli bir süre sonra anaparayı faiziyle birlikte geri ödeyeyim.”

İşte kritik nokta burada devreye giriyor: Eğer bu devlet tahvillerini ülkenin Merkez Bankası satın alırsa, Merkez Bankası bu alım karşılığında teknik olarak yeni para yaratır ve bu parayı devlete verir. Yani, devlet borçlanır, Merkez Bankası bu borcu satın alarak sıfırdan para yaratır ve devlete aktarır. Bu yeni yaratılan para, devlet harcamaları yoluyla ekonomiye girer. Sistem bu şekilde döner. Ancak bunun bir bedeli vardır: Devletin aldığı borçları faiziyle geri ödemesi gerekir. Faizleri ödemek için ise genellikle daha fazla borçlanmak zorunda kalır. Bu durum, sürekli bir borçlanma ve para basma döngüsü yaratır.

Enflasyonun Anatomisi: Neden Alım Gücümüz Sürekli Düşüyor?

Bu sürekli borçlanma ve para yaratma döngüsünün kaçınılmaz sonucu enflasyondur. Piyasaya sürekli yeni para sürülürken, ekonomideki mal ve hizmetlerin miktarı aynı hızda artmazsa ne olur? Daha fazla para, aynı miktardaki malı kovalamaya başlar. Bu da fiyatların genel seviyesinin yükselmesine, yani enflasyona neden olur. Enflasyon, paranın alım gücünün düşmesi demektir. Bir yıl önce 10 liraya aldığınız bir ürünü, bir sonraki yıl 15 liraya almak zorunda kalmanızın temel nedeni budur. Cebinizdeki para miktarı aynı kalsa bile, o parayla alabileceğiniz şeyler azalır. Bu, özellikle maaşları enflasyon kadar artmayan sabit gelirliler ve birikimlerini nakit olarak tutanlar için gizli bir vergi gibidir.

Bankaların Sırrı: Kısmi Rezerv Sistemi ve Yoktan Para Yaratma

Para yaratma mekanizması sadece devletler ve merkez bankalarıyla sınırlı değil. Günlük hayatta kullandığımız ticari bankalar da “kısmi rezerv bankacılığı” sistemi sayesinde adeta yoktan para yaratma gücüne sahiptir.

Çoğu insan, bankaların sadece mevduatları (yatırılan paraları) toplayıp bu paraları kredi olarak dağıttığını düşünür. Yani bir bankanın kasasında 100 TL varsa, en fazla 100 TL kredi verebileceği sanılır. Ancak gerçek çok daha farklıdır.

Modern bankacılık sistemi, bankaların topladıkları mevduatın sadece küçük bir kısmını (örneğin %10’unu, bu oran ülkeden ülkeye ve düzenlemelere göre değişir) rezerv olarak kasalarında veya merkez bankasında tutmalarını gerektirir. Geri kalan kısmını ise kredi olarak verebilirler.

Şöyle bir örnekle açıklayalım:

1. Ahmet bankaya 100 TL yatırır.
2. Banka, bu 100 TL’nin %10’u olan 10 TL’yi rezerv olarak tutar.
3. Geriye kalan 90 TL’yi Mehmet’e kredi olarak verir.
4. Mehmet bu 90 TL’yi harcar ve para başka bir kişinin (örneğin Ayşe’nin) banka hesabına yatar.
5. Ayşe’nin bankası, bu 90 TL’nin %10’u olan 9 TL’yi rezerv tutar ve kalan 81 TL’yi Fatma’ya kredi olarak verir.
6. Bu döngü bu şekilde devam eder…

Sonuçta ne olur? Ahmet’in banka hesabında hala 100 TL görünür. Mehmet’in borcu vardır ama elinde 90 TL’lik bir satın alma gücü oluşmuştur (bu parayı harcadığında başkasının hesabına geçmiştir). Ayşe’nin hesabında 90 TL görünür (ama bankası bunun 81 TL’sini başkasına kredi vermiştir)… Bu süreç defalarca tekrarlanarak, başlangıçtaki 100 TL’lik ilk mevduat, sistem içinde dolaşarak teorik olarak 1000 TL’ye kadar yeni “kaydi para” (banka kayıtlarındaki para) yaratabilir.

Yani piyasadaki paranın çok büyük bir kısmı, aslında fiziksel olarak basılmış banknotlar değil, bankaların kredi verme süreciyle “yoktan var ettiği” borçlardan ibarettir. Bu sistemin en ilginç ve aynı zamanda en kırılgan tarafı şudur: Eğer bankaya para yatıran herkes aynı anda gidip parasını nakit olarak çekmek isterse (banka hücumu), banka bunu karşılayamaz. Çünkü bankanın kasasındaki gerçek rezerv, yarattığı toplam kaydi paranın çok küçük bir kısmıdır. Sistem, insanların çoğunun paralarını aynı anda çekmeyeceğine dair güven üzerine kuruludur.

Borç Döngüsü: Neden Sürekli Borçlanmaya Teşvik Ediliyoruz?

Bu sistemin devam edebilmesi için paranın sürekli dolaşımda olması ve en önemlisi yeni borçların yaratılması gerekir. Çünkü yaratılan para borçtur ve faiziyle geri ödenmelidir. Faizleri ödemek için daha fazla borç alınır. Eğer insanlar ve şirketler borçlanmayı bırakırsa, sisteme yeni para girişi durur, mevcut borçlar ödenemez hale gelir ve ekonomi durma noktasına gelir.

Bu nedenle sistem, sürekli olarak borçlanmayı teşvik eder:

• Ev almak için konut kredileri
• Araba almak için taşıt kredileri
• Günlük harcamalar için kredi kartları ve tüketici kredileri
• İş kurmak veya büyütmek için ticari krediler…

Reklamlar, kampanyalar, düşük faiz oranları (dönemsel olarak) hep bu borçlanma iştahını canlı tutmak içindir. Böylece insanlar ve şirketler, bankaların sıfırdan yarattığı paralarla harcama yapar, yatırım yapar, ekonomiyi döndürürler. Ancak iş geri ödemeye geldiğinde, bu parayı faiziyle birlikte, gerçek emekleriyle kazanarak ödemek zorundadırlar.

Harcama Psikolojisi: Nakit Ödeme Neden Daha Çok Acıtır?

Modern ekonomik sistemin insanları daha fazla harcamaya yönlendirmesinin bir diğer yolu da ödeme alışkanlıklarını değiştirmektir. Nakit para kullanımı giderek azalırken, kredi kartları, banka kartları ve dijital ödeme sistemleri yaygınlaşıyor. Bunun sadece pratik nedenleri yok, aynı zamanda derin psikolojik etkileri de var.

Araştırmalar, insanların nakit ödeme yaparken harcamalarına karşı daha dikkatli ve dirençli olduğunu gösteriyor. Fiziksel olarak paranın elden çıkması, beyinde bir kayıp hissi yaratıyor ve bu da harcamayı zorlaştırıyor. Ancak kredi kartı veya dijital ödeme kullanıldığında, bu fiziksel bağ kopuyor. Ödeme anı daha soyut ve acısız hale geliyor. Sonuç? İnsanlar kartla veya dijital olarak ödeme yaparken genellikle daha fazla ve daha düşüncesizce harcama eğiliminde oluyorlar.

• MIT Deneyi: 2000 yılında MIT’de yapılan bir deneyde, bir grup katılımcıya sadece nakit, diğer gruba ise kredi kartıyla ödeme seçeneği sunuldu. Sonuçta, kredi kartı kullanan grubun, nakit kullananlara göre ortalama %83 daha fazla harcama yaptığı görüldü.
• Kumarhane Çipleri: Kumarhanelerde gerçek para yerine renkli çiplerin kullanılması da aynı psikolojiye dayanır. İnsanlar, gerçek parayla oynadıklarının farkındalığını kaybederek daha kolay risk alır ve daha fazla harcarlar.
• PayPal ve Dijital Ödemeler: PayPal gibi dijital ödeme sistemlerinin başarısının arkasında da bu psikoloji yatar. Ödemeyi kolaylaştırmak ve soyutlaştırmak, tüketimi artırır. Bu potansiyeli gören yatırımcılar, PayPal’ı milyarlarca dolara satın aldı ve bu model, “nakitsiz toplum” (cashless society) fikrini destekleyen sayısız dijital ödeme platformunun önünü açtı.

Nakitsiz Toplum Tehlikesi ve “In Time” Filmi

Nakit paranın giderek ortadan kalktığı, tüm finansal işlemlerin dijitalleştiği bir “nakitsiz toplum” senaryosu, beraberinde önemli soruları ve potansiyel tehlikeleri getiriyor. Tüm harcamalarımızın kaydedildiği, finansal hareketlerimizin anlık olarak izlenebildiği bir sistemde, bireysel özgürlüklerimiz ve mahremiyetimiz ne kadar güvende olacak? Finansal sistem üzerindeki kontrol tamamen merkezi otoritelerin ve teknoloji şirketlerinin eline mi geçecek?

Bu sistemin potansiyel tehlikelerini en çarpıcı şekilde anlatan kurgusal örneklerden biri, 2011 yapımı “In Time” (Zamana Karşı) filmidir. Filmde, para birimi olarak “zaman” kullanılır. İnsanlar, kollarına entegre dijital sayaçlarla yaşar; çalışarak zaman kazanır, harcayarak zaman kaybederler. Zenginler yüzlerce, binlerce yıl yaşayabilirken, yoksul kesimler hayatta kalabilmek için kelimenin tam anlamıyla her saniyelerini hesaplamak zorundadır. Zamanları bittiğinde, hayatları da sona erer. Film, paranın (veya zamanın) nasıl soyutlaştırılarak kontrol mekanizmasına dönüştürülebileceğini, eşitsizlikleri nasıl derinleştirebileceğini ve sistemin aslında nasıl kırılabileceğini sorgulatan distopik bir bakış sunar.

Bugün kullandığımız paranın zaten büyük ölçüde banka kayıtlarında yaratılan soyut bir borçtan ibaret olduğunu düşünürsek, tamamen dijitalleşmiş bir sistemde kontrolün kimde olacağı sorusu daha da önem kazanıyor.

Son Söz

Hepimiz, farkında olsak da olmasak da, karmaşık ve sürekli genişleyen bir borç döngüsünün içindeyiz. Sabah uyandığımızda gittiğimiz iş, gerçekten seçtiğimiz bir hayat mı, yoksa sadece sistemin bize dayattığı borçları ödeyebilmek için katlandığımız bir zorunluluk mu? Belki de kendimize sormamız gereken en temel soru şu: Biz mi parayı yönetiyoruz, yoksa para mı bizi yönetiyor? Ve eğer para bizi yönetiyorsa, onu kim ya da ne yönetiyor? Bu soruların cevapları, belki de modern dünyanın en büyük sırlarından birini barındırıyor.

Kaynakça

• Ferguson, Niall. Paranın Yükselişi: Dünyanın Finansal Tarihi. Çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009. (Orijinal: The Ascent of Money: A Financial History of the World, 2008)
• Galbraith, John Kenneth. Para: Nereden Geldi, Nereye Gidiyor. Çev. Şennur Özdemir. İstanbul: Altın Kitaplar, 1996. (Orijinal: Money: Whence It Came, Where It Went, 1975)
• Harari, Yuval Noah. Sapiens: Hayvanlardan Tanrılara İnsan Türünün Kısa Bir Tarihi. Çev. Ertuğrul Genç. İstanbul: Kolektif Kitap, 2015. (Özellikle para ve güven kavramlarının evrimi üzerine bölümler içerir.)
• Rothbard, Murray N. Devletin El Koyduğu Para: Hükümet Parayı Neden ve Nasıl Bozar? Çev. Ahmet Uzun. Ankara: Liberte Yayınları, 2012. (Orijinal: What Has Government Done to Our Money?, 1963) (Altın standardı ve itibari para sistemine eleştirel bir bakış sunar.)
• Ariely, Dan. Akıldışı Ama Öngörülebilir: Kararlarımızı Şekillendiren Gizli Güçler. Çev. Duygu Akın. İstanbul: Optimist Yayınları, 2010. (Orijinal: Predictably Irrational: The Hidden Forces That Shape Our Decisions, 2008) (Harcama psikolojisi ve davranışsal ekonomi üzerine.)
• Weatherford, Jack. Paranın Tarihi. Çev. Mehmet Çömlekçi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017. (Orijinal: The History of Money, 1997)

Views: 0