Osmanlı’da Dalkavukluk ve Şoke Eden Kuralları

Osmanlı İmparatorluğu’nda dalkavukluk, şaşırtıcı kuralları ve resmi tarifesi olan tehlikeli bir meslekti. Bu yazıda, Topkapı Sarayı arşivlerinden çıkan belgelerle, padişahı güldürmenin bedelini, dalkavukların görevlerini ve akılalmaz şiddet tarifesini keşfedeceksiniz. Tarihin bu ilginç yüzü sizi çok şaşırtacak.

Bir Meslek Olarak Saray Soytarılığı: Dalkavuklar Loncası

Günümüzde birine “dalkavuk” dediğimizde aklımıza gelenler genellikle olumsuzdur: karaktersiz, çıkarcı, sürekli övgü düzen biri… Peki ya size dalkavukluğun bir zamanlar kahyası, nizamnamesi ve hatta devlet tarafından onaylı fiyat tarifesi olan resmi bir meslek olduğunu söylesem?

Tanzimat öncesi İstanbul’unda durum tam olarak buydu. Dalkavuklar, bir esnaf zümresiydi. Hatta işlerini o kadar ciddiye alıyorlardı ki, mesleklerinin bir düzene sokulması için bizzat padişaha dilekçe bile yazmışlardı. Topkapı Sarayı arşivlerinde bulunan ve Sultan I. Mahmut devrine ait olduğu düşünülen bir arzuhalde, dalkavuklar mesleklerinin itibarını zedeleyen “terbiyesizlerden” şikâyetçi oluyorlardı. Dilekçelerinde, “Dalkavukluk sağlam bir nizama raptolunmazsa cümlenin aç kalıp sefil ve perişan olacağı aşikârdır” (Koçu, 1960) diyerek mesleklerinin bir düzene bağlanmasını ve Şakir Ağa isminde birinin kendilerine kâhya atanmasını talep ediyorlardı. Bu, onların sadece soytarılık yapan kişiler değil, aynı zamanda haklarını arayan bir esnaf topluluğu olduğunu gösteren en net kanıttır.

Dalkavuğun Görev Tanımı: Nezaket ve Sınırsız Onay

Peki, bu resmi mesleğin kuralları neydi? Aynı belgenin devamında dalkavukların uyması gereken kurallar da sıralanmıştı. Bu kurallar, onların ne kadar hassas bir denge üzerinde yürüdüğünü gözler önüne seriyor:

• Huzura Giriş: Kibar ve devlet adamlarının huzuruna girdiklerinde etek öpmek zorundaydılar.
• Oturma Düzeni: Onlara ayrılan yer, genellikle kapı yakını veya trabzan kenarındaki küçük bir minderdi.
• Konuşma Üslubu: Görevleri, hane sahibinin mizacına uygun konuşmak, ortama neşe katmak, asla kötü söz, küfür veya keder verici konulardan bahsetmemekti.
• Mutlak Tasdik: En önemli kural belki de buydu: Hane sahibi ne söylerse söylesin, bunu “fevkalade bir şekilde” onaylamak ve asla aksini iddia etmemek zorundaydılar.
• Maddi Kurallar: Aldıkları bahşişi (ihsanı) gizlice almalı ve bu paranın miktarıyla diğer meslektaşları arasında övünmemeliydiler.

Şiddetin Fiyat Listesi: Osmanlı’nın Akılalmaz Dalkavukluk Tarifesi

İşin en şaşırtıcı ve belki de en trajik kısmı ise dalkavukluğun sadece sözle yapılmamasıydı. Dalkavuk, vücudunu da efendisinin eğlencesi için bir araç haline getirmiş zavallı bir insandı. Latife, yani şaka adı altında uygulanan fiziksel şiddetin resmi bir tarifesi vardı. Bu liste, mesleğin ne denli tehlikeli olduğunu kanıtlar nitelikte:

• Buruna fiske vurma: 20 para
• Yüzü tokatlama: 30 para
• Merdivenden aşağı yuvarlama: 180 para (Eğer bir yeri incinir veya kırılırsa, tedavi masrafı şakayı yapana aitti.)
• “Sakal zelzelesi” (Dişlerini çatırdatacak şekilde sakalını çekme): 60 para
• Kafasına iri bir yumruk indirme: 40 para
• Yüzüne mürekkep veya kömürle kara sürme: 37 para
• Ağzının içine fındık sıçanı kapatma: 400 para
• Sakız dolabı (Bostan dolabına bağlanarak suda döndürülme): 600 para (Eğer dalkavuk bu “şaka” sırasında boğulup ölürse, cenaze masrafları yine şakayı yapan efendiye aitti.)

Bu liste, günümüz ahlak anlayışıyla kabul edilemez olsa da, o dönemin sosyal yapısı ve eğlence anlayışı hakkında çarpıcı ipuçları veriyor.

Zeki Maskaranın İntikamı: Padişahı Güldüren Fıkra

Elbette tüm dalkavuklar veya maskaralar bu duruma sessiz kalmıyordu. Tarihçi Peçevili İbrahim Efendi, dalkavuklara düşkünlüğüyle bilinen Sultan III. Murat döneminden zekice bir fıkra nakleder.

Maskaranın biri, padişahı güldürüp bahşişini alacağı sırada, “Hünkârım, bugün altın istemem, yüz değnek isterim!” der. Padişah şaşırıp sebebini sorunca, “Siz hele ellisini bir vurdurun, o zaman anlatırım,” diye cevap verir. Elli değnek vurulup canı yanan maskara falakayı durdurur ve şöyle der:

“Durun! Bir ortağım vardır, geri kalan elli değnek de onun hakkıdır.”

Padişah merakla ortağının kim olduğunu sorar. Maskara acı içinde gülümseyerek cevaplar:

“Beni her gün saraya çağıran bostancıdır hünkârım. Ne zaman sizden ihsanınızı alsam, kapıda önümü kesip ‘Seni ben çağırdım, yarısı benimdir!’ diyerek paramın yarısını zorla elimden alır. Bugün de değneğin yarısı onun hakkıdır!”

Bu zekice intikama kahkahalarla gülen padişah, maskaraya istediği bahşişin iki katını verirken, açgözlü bostancıyı da hakkı olan elli değnek için falakaya yatırır.

Son Söz

Görüldüğü üzere, tarihin sayfaları arasında kalmış “dalkavukluk” mesleği, bugünkü anlamından çok daha derin, karmaşık ve trajikomik bir yapıya sahipti. Bir yanda mesleklerinin onurunu korumak için padişaha dilekçe yazan bir esnaf topluluğu, diğer yanda ise eğlence uğruna akılalmaz muamelelere katlanan insanlar… Bu hikâye, bize kelimelerin ve mesleklerin zaman içindeki yolculuğunu ve toplumların ne kadar değişebileceğini bir kez daha hatırlatıyor.

Kaynakça

Koçu, Reşad Ekrem. (1960). Tarihimizde Garip Vakalar. Doğan Kitap.